عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدیددر اين فصل، در سه مبحث در مورد كليات مسئوليت تضامني بحث مي شود. در مبحث اول، به مفهوم تضامن و انواع آن پرداخته مي شود. در مورد مبحث دوم، اقسام تضامن و منابع مسئوليت تضامني مطالعه مي شود و در دو مبحث آخر نيزآثارتضامن مورد بررسی قرار خواهدگرفت.
مبحث اول : مفهوم تضامن و اقسام آن
واژه تضامن سابقه کاربرد طولانی در فرهنگ ما ندارد. واژه ای که پیش از این در این سرزمین بوده، واژه ضم ذمه به ذمه بوده است.ضم ذمه به ذمه یا تضامن را فقهايي از اهل سنت، عقلا محال شمرده وگفته اند یک دین در دو ذمه قرار نمی گیرد اما به نظر می رسد این گفته، درست نباشد به همین جهت فقهاي اخیر امامیه آن رارد کرده اند[1]. در نظام حقوقی ایران به لحاظ عدم طرح نظریه تعهدات به طور مستقل،بررسی کاملی در مورد تعهدات تضامنی دیده نمی شودوتنها با تحقیق در کتب فقهی وحقوق مدنی می توان از مقررات مطروحه در مباحث تعاقب ایادی راجع به مسئولیت غاصبان ومباحث ضمن عقد ضمان ومسئولیت تضامنی امضاکنندگان اسناد تجاری وقانون های خاص دیگر،برخی از احکام تضامن را بیرون کشید[2]. جهت رسیدن به مفهوم صحیح از تضامن باید به اقسام آن که تضامن طلب وتضامن دین می باشد پرداخته شود.
گفتار اول : مفهوم تضامن
يكي از موارد مسئوليت در حقوق ايران، مسئوليت تضامني مي باشد. در مفهوم تضامن بسته به اينكه تضامن ميان بدهكاران يا طلبكاران باشد، آثار و احكام ويژه اي دارد كه جداگانه بايد بحث شود.
بند اول : تضامن طلبكاران
تضامن طلب، اجتماع دو يا چند حق مطالبه از بدهكار است و يا استيفاء طلب واحد از جانب دو يا چند طلبكارمی باشد.[3]
تضامن طلبكاران در واقع به هر يك از طلبكاران دين، اختيار مي دهد كه براي گرفتن تمام آن به بدهكار رجوع كند، در عين حال كه تنها طلبكار بخشي از آن است منتها در هيچ حال بدهكار دين، در برابر طلبكاران بيش از يك بار وفاي به عهد نمي كند و پرداخت به هر يك از آنان، سبب برائت او مي شود.[4]
در قانون مدني، موردي كه به صراحت تضامن ميان طلبكاران را مقرر كرده باشد ديده نمي شود. با وجود اين، در فرضي كه حقی تجزيه ناپذير از آن مورث باشد و پس از مرگ به وارثان رسد مانند خيار فسخ، جمعي آن را تجزيه ناپذير و متعلق به هر يك از صاحبان حق مي دانند و معتقدند هر وارث حق فسخ قرارداد را به تنهايي دارد[5] كه در صورت اختلاف ميان وارثان، نظري كه به فسخ تمايل دارد مقدم است. در ارث حق شفعه نيز گروهي بر اين نظرند كه چون حق تجزيه ناپذير است، هر يك از وارثان شريك متوفي، حق شفعه نسبت به تمام مبيع را دارد.[6] بنابراین باید گفت تضامن طلب اصولا وجود ندارد وبه صراحت در قوانین از آن ذکر نشده ولی در مواردی که حق تجزیه ناپذیر از آن چند تن باشد امکان این وجود دارد،هر یک به تنهایی نسبت به کل آن طلب حق مطالبه داشته باشند.
بند دوم : تضامن بدهكاران
تضامن دين، ضم ذمه است به ذمه در رابطه با اداء دين واحد، خواه آن دين ناشي از عقد باشد خواه نباشد. [7]
برخلاف تضامن ميان طلبكاران، تضامن ميان بدهكاران يا مسئوليت تضامني در حقوق ايران نامی آشنا است.
مسئوليت تضامني بر دو پايه اصلي، استوار است :
1- هر يك از بدهكاران مشترك، مسئول پرداخت تمام دين است و طلبكار مي تواند به يك يا چند بدهكار رجوع نمايد و تمام يا قسمتي از دين را از هر كدام مطالبه كند. ليكن بدهكاري كه تمام طلب را پرداخته است در زائد برحصه بدهي خود، مي تواند به ساير بدهكاران، مراجعه كند. بنابراين تضامن، در اين مورد قاعده حقوقي معروف كه مي گويد:« هيچ بدهكاري نمي پردازد مگر بدهي خود را» نقض مي كند.[8]
2- پرداخت دين از سوي هر بدهكار، ديگران را بري مي كند و طلبكار حق ندارد از مجموع بدهكاران، بيش از طلب خود بگيرد. در واقع مسئوليت تضامني وسيلة تأمين وصول طلب و وثيقة شخصي به سود طلبكار است و نبايد آن را وسيله ناروا براي وصول مكرر طلب شمرد، التزامهاي متعدد براي وصول يك طلب ايجاد مي شود و هر التزام بدل ديگران است، تضامن به مقدار بدهي هر يك از بدهكاران تضامني چيزي نمي افزايد و چيزي كم نمي كند.[9]
در تضامن دين، هر اقدامي كه يك بدهكار در مقابل طلبكار كند ساير بدهكاران هم از آن استفاده مي كنند. مثلاً اگر چند نفر كالائي را در يك بيع به شخصي بفروشند، خريدار از نظر مطالبه مبيع خويش، متعهدله است اگر او به تعهد خود، از حيث تسلم مبيع اقدام نكند، فروشندگان حق دارند او را دعوت به قبض مبيع كنند. اگر او امتناع كند تلف مبيع قبل از قبض، به عهده مشتري خواهد بود نه فروشندگان.[10]
در حقوق پاره اي از كشورها، مسئوليت تضامني چيزي بيش از تعلق يك دين بر چند ذمه است و تضامن را به ناقص و كامل تقسيم كرده اند و مسئوليت تضامني را مصداق تام و مركب اشتغال چند ذمه به تمام يك دين شمرده اند. ولي در حقوق ما، تضامن مفهومي بسيط وبيگانه است و عوارض و قيود ناشي از قرارداد يا احكام استثنايي قانون ،در جوهر و اساس مسئوليت تضامني تغييري نمي دهد وانگهي، رويه قضايي هيچ گاه نكوشيده تا مفهوم تضامن را گسترش دهد و اصطلاح ديگري بيفزايد.[11]در واقع تضامن در حقوق ما، بیشتر از نوع تضامن بدهکاران می باشد که طبق آن ،طلبکار این حق راداشته که جهت رسیدن به طلب خود چندین ذمه را در اختیار داشته به طوری که به هر کدام از آن ها که بخواهد منفردا یا مجتمعا رجوع نماید.
گفتار دوم : اقسام تضامن
در صورت تعدد طلبكاران يا بدهكاران، تضامن مانع از تجزيه مطالبات يا ديون مي شود و به اعتبارات مختلف قابل تقسيم است:
بند اول : تضامن مثبت و منفي
اين نوع تضامن را كه مي توان تضامن ايجابي و سلبی هم ناميد. به اين اعتبار تضامن، به دو قسم تقسيم مي شود:
الف– تضامن مثبت يا تضامن طلب
تضامن طلب حالتي است بين طلبكاران كه به هر يك از آنان حق مي دهد كه تمام طلب را از بدهكار، مطالبه كند.[12] به عبارت ديگر در صورتي پديد مي آيد كه چند نفر از يك يا چند نفر طلبكار باشند. به موجب توافقي فيما بين خود موافقت مي نمايند كه هر يك بتواند تمام طلب را مطالبه كند و هر بدهكار ملزم به پرداخت تمام دين است و با پرداخت دين به يكي، ذمه او بري مي شود.[13] نكته مهم از نظر مقدار طلب، تضامن هيچ تغييري در آن نمي دهد فقط از نظر حق مطالبه، هر بستانكار به عنوان نماينده نسبت به سهم ساير طلبكاران حق خواهد داشت تمام طلب را از مديون، مطالبه كند.[14] البته این دائنی که کل طلب را تحصیل کرده بر اساس اقتضای اصل نمایندگی متقابل بستانکاران،سهم سایرین را به هریک از بدهکاران باید پرداخت نماید.[15] نتيجه اي كه از اين نوع تضامن ايجاد مي شود، سهولت در استيفاء حق است در واقع هم از نظر هزينه، هم از نظر مطالبه وهم از نظر طرح دعوي به سود تمام طلبكاران است. از طرفي به سود بدهكار هم هست و به جاي پرداخت دين به هر يك از افراد طلبكار، تمامي دين را به يكي از آنان مي پردازد. ولي اين نوع از تضامن خطرات و معايبي هم دارد، چرا كه طلبكاري كه طلب سايرين را گرفته مي تواند از پرداخت سهم سايرين امتناع كند يا در حفظ آن تفريط كند يا دچار اعسار شود.
اين نوع از تضامن معمولاً ناشي از توافق يا وصيت است مانند آنكه كسي وصيت كند، به اشخاص متعددي مبلغي وجه نقد بپردازد[16] يا در مورد حساب مشترك كه چند شريك در بانك باز مي كنند و بانك اعتبار جاري براي آنان باز مي كند در اين صورت هر يك از شركا حق خواهند داشت كه مبلغي از اعتبار را بردارند.
نتيجتاً بايد گفت، تضامن طلبكاران ناشي از قانون نيست اما به نظر مي رسد اگر چند نفر با هم توافق كنند كه هر يك از آنها بتواند طلب مشترك را وصول نمايد، در صحت آن نمي توان ترديد كرد زيرا ماده 10 ق.م چنین قراردادي را صحيح مي داند. در اين صورت، بدهكار در برابر طلبكاران تضامني قرار مي گيرد و با پرداخت دين به يكي از آنها، ذمه او بري مي شود.
ب- تضامن منفي يا تضامن سلبي
اين نوع تضامن در عمل شايع و فراوان است و به موجب آن طلبكار مي تواند به هر يك از بدهكاران متضامن رجوع نموده و تمام طلب را از او وصول نمايد بدون اينكه لازم باشد حتماً به سايرين رجوع كند.[17]
نكته لازم به ذكر آن است كه تضامن در مقدار بدهي هر يك از بدهكاران تغييري ايجاد نمي كند فقط از نظر حق مطالبه، طلبكار حق رجوع به هر يك از بدهكاران را خواهد داشت و بدهكار هم در صورت پرداخت زائد بر سهم بدهي خود، مي تواند به ساير بدهكاران رجوع نمايد.[18]
منشاء اين نوع تضامن مي تواند قرارداد يا قانون باشد. در حقوق ايران عليرغم آنكه پذيرش تضامن با اشكالاتي مواجه بوده است در مواد 403 و 404 ق.ت[19] تضامن قراردادي معتبر شناخته شده است و در ماده 249 ق.ت مسئوليت تضامني را براي صادر كننده و ظهرنويس و … اسناد تجاري شناخته است.
تضامن بدهكاران به دو صورت قابل تصور است:
1- گاهي همه متضامنين نسبت به بخشي از دين مديون و نسبت به مابقي مسئول در پرداخت هستند.
2- گاهي مديون واقعي يك نفر است و ديگران تنها مسئوليت نسبت به پرداخت دين را دارند.[20]به این ترتیب باید گفت هر طلبکار نمی تواند باتوسل به مکانیسم تضامن ،بیش از یک بار، ایفائ دین خودرا در صورت پرداخت از سوی یکی از بدهکاران ،بخواهد.در حقیقت دیگران بااین پرداخت مبری از مسئولیت می شوند.
